Istorija japanskog filma poznaje tri „kanonska majstora“. Kenđi Mizogući odgovoran je za najjezgrovitije prikaze japanskog feudalnog društva i njegove duboke klasne problematike. Jasuđiro Ozu, s druge strane, gotovo jednoglasno je proglašavan za „najjapanskijeg“ od svih japanskih režisera; uvid u Ozuov jedinstven svijet gledalac dobija iz takozvane „tatami perspektive“, za zapadnjačko oko strane i možda čak nezgrapne, ali paradigmatične za japanski esteticizam, njegov tempo je svjesno spor, tanan, ceremonijalan, a činjenica vrijedna žaljenja je da veliki majstor nije dočekao pronalazak filma u boji, pošto možemo samo da pretpostavljamo kakve stvari bi Ozu mogao da izvede na polju proučavanja boja i njihovog odnosa sa japanskim tradicijama usko isprepletanim sa estetikom prirode i godišnjih doba. Najveći, međutim, od japanske trojice velikih, ne samo zbog fantastične recepcije ovog režisera na zapadu, već i zbog sveobuhvatnosti njegovog talenta, njegove sposobnosti da primi u sebe,a zatim da na jedinstven način ispolji i mizogućijevske društvene i ozuovske estetske elemente, ne narušavajući pritom kompoziciono jedinstvo djela, svakako bi morao biti Akira Kurosava.
POSLERATNI STVARALAC
Ne napuštajući ni u jednom momentu svoje, i te kako duboke, japanske korjene, Kurosava postaje jedan od prvih poslijeratnih stvaraoca koji otvoreno priznaje svoju simpatiju prema zapadnjačkoj kulturi, Japanu i dalje stranoj, a s vremena na vrijeme i sumnjivoj. Nije Kurosava, kako su ga optuživali konzervativniji savremenici, za račun zapada izdao sopstveno japanstvo; nije, preteći tu logiku, Japan kapitulirao pred superiornijim kulturnim matricama kada se, konačno, pridružio zapadu u gromoglasnom aplauzu koji je ovaj Kurosavi, kao jednom od najvećih svjetskih režisera, upućivao.
STIL
Neće nam se, nadamo se, uzeti za zlo ako se, da bi opisali Kurosavin veličanstveni rad, poslužili jednom prilično suvoparnom i možda nedovoljno inspirativnom analogijom: ali japanski kolektivni, preduzetnički duh koji je poraženoj i razorenoj zemlji omogućio da se, kroz samo par decenija, uzdigne do ekonomskog giganta koji prijeti da prevaziđe i svoje zapadne uzore, dejstvovao je i u Kurosavinom umjetničkom stvaralaštvu. Poput ambicioznog preduzetnika, Kurosava je zapadnjačke teme, ideje i tehnike pažljivo i detaljno proučavao a zatim, što je najvažnije, uspješno prilagođavao japanskom modelu.
Spoj vizuelnih i pripovjedačkih sposobnosti, ali i ključno odsustvo predrasuda, nesvojstveno tom vremenu, dozvolili su Kurosavi da eksperimentiše sa najrazličitijim žanrovima: od grandioznih epskih pripovjesti, preko suptilnijih tonova noir-a i modernijih gangsterskih filmova, do poigravanja na granicama fantastičnoga. Ovdje se sjeverna ostrva japanskog arhipelaga javljaju kao zamjena za široka prostranstva kontinentalne Rusije, japanski duhovi podražavali bi šekspirovske, elizabetanske utvare, a samuraj – ronin, korespondirao bi, putem transnacionalnih, arhetipskih veza, sa figurom usamljenog kauboja sa američkog divljeg zapada.
UPOTREBA SLIKE I ZVUKA
Najrevolucionarniji aspekt Kurosavinog stvaralaštva je njegova smjela upotreba slike i zvuka, odnosno njihovog napuštanja pozadinske sfere i preuzimanja značajne uloge u samom pripovjedačkom postupku. Ovakve tehnike pokazale su se kao izuzetne intermedijalne vrijednosti filma, ali i izvor svojevrsnih kontraverzi i kritika koje su upućivane Kurosavi kao „nejapanskom“ umjetniku. U Kurosavinim filmovima, muzika djeluje kao instrument za stvaranje specifične atmosfere, ali i u pojedinačnom razvoju likova i situacija. Na ovaj način je Vagnerova tehnika lajtmotiva, nakon što je, nekoliko decenija ranije, sa Tomasom Manom prodrla u svijet književnosti, sada, zahvaljujući radu Akire Kurosave, pronašla svoje mjesto i na filmu.
Japanski režiser slobodno se koristi zapadnjačkim orkestrima i ustanovljenim kanonima zapadne muzike, a pod njegovim vođstvom kompozitori kao što su Fumio Hajasaka i Maseru Sato prestaju da budu jednostavni dekorateri već gotove priče – oni aktivno učestvuju u njenom stvaranju i razvoju. Slično je i sa vizuelnim metodama: Kurosava, školovani slikar, svaki kadar koncipira kao slikarsku kompoziciju, a vizuelni motivi, slično pomenutim muzičkim, učestvuju u izgradnji priče. Japanski senzibilitet Kurosava dočarava na zapadnjački način, u zapadnjačkoj formi, a čak i kada obrađuje specifično japanske motive, on nalazi način da ih poveže sa zapadnim uzorima.
PRIPOVJEDAČKI POSTUPAK
Kurosava, primarno režiser, učestvovao je u pisanju i montaži svih svojih filmova, što ovima daje jednu posebnu homogenost i čvrstinu. Ipak, njegove teme i uzori gotovo da ne mogu biti raznovrsniji. Od Getea i Šekspira, preko Dostojevskog, Vagnera, Van Goga, do Džona Forda, šarolika lepeza Kurosavinih uticaja prekriva čitavu povijest evropske i američke umjetnosti, uvijek se nepogrješivo vraćajući Japanu, prirodnosti Bašoa ili Akutagavinom pesimizmu.
Sažmimo, Kurosavina kompoziciona formula jednostavno bi mogla da glasi ovako: zapadnjački uzor prilagođen japanskoj situaciji. Da se ne bi izgubili u nepreglednosti mogućih poređenja, ponudićemo samo jedan primjer: izrazitno plodnu fasciniranost ocem zapadne dramske forme: Viljemom Šekspirom. Šekspirove klasike Mekbet i Kralj Lir, Kurosava parafrazira svojim filmovima Kumunosu jo i Ran, premještenim u feudalni Japan, dok je njegov Hamlet, premješten u moderno, korporativno doba, tema kriminalističke misterije kakva je The bad sleep well. Između ostalog, i zbog neočekivanog sklada koji su šekspirovski likovi postigli u dva međusobno potpuno različita, a jednako japanska konteksta, Slavoj Žižek je Kurosavu nazvao najboljim modernim tumačem Šekspira.
NASLIJEĐE
Komunikacija između Kurosave i zapadne kulture nije ostalo jednosmjerna. Najpre su njegove samurajske epike, i same inspirisane američkim vesternom, uzvratile nadahnućem ovom žanru, nekad i bez odgovarajuće reference. Tako je Leoneov Za šaku dolara do posljednje note preslikan Kurosavin Jođimbo, a proslavljeni vestern Sedam veličanstvenih u najbolju je ruku blijeda sjena Sedam samuraja. Kurosava je direktan uticaj i za jednu od najpopularnijih filmskih franšiza, Spilbergove i Lukasove Ratove zvijezda, koji ni do današnjeg dana nisu izgubili svoju publiku, a koji Kurosavu podražavaju kako narativom tako i estetikom.
Akira Kurosava iznova se potvrđuje kao svevremen i svjetski, ali prepoznat je i kao početna tačka za proučavanje i uživanje specifične japanske kulture. Njegovo djelo, neshvatljivo poznato a jedinstveno, ostaće strano jedino onima kojima je um pomućen predrasudama i nerazumjevanjem. Ostalima, ono će uvijek iznova govoriti.
TEKST: PETAR ROCA
Petar Roca, poreklom iz Herceg Novog, diplomirani je orijentolog, laički gastronom i student Religiologije na post-diplomskim studijama Univerziteta u Beogradu. Otac nepriznatih disciplina semiotehnike i zuglačenja, monoteista i po opredeljenju književnog senzibiliteta: čarobnjakov šegrt.
