Od kako postoji, Čovek traži odgovore – paradoksalno – na pitanja o svom postojanju. U svojoj paraboli o žiru i hrastu, Aristotel govori o tome da život ne nastaje iz ništavila. Kao grana filozofije, logika nas navodi na zaključak da bi život morao nastati rođenjem. Vekovna ljudska potraga stvorila je dve unije kojima se danas priklanja najveći broj ljudi – nauku i religiju. Iako na prvi pogled izgleda kao da su u pitanju dijametralno suprotne oblasti ljudskog delovanja, cilj im je zapravo isti – otkrivanje smisla i porekla života, čoveka i samog univerzuma. Čini se da u njihovom preseku stoji misticizam – možda jedini most između ove dve obale.
U POČETKU BEŠE… FILOZOFIJA
Savremene prirodne nauke razvile su se iz prirodne filozofije. Još od antičkog vremena, pa sve do 19. veka, ovim pojmom su opisivana nastojanja da se otkrije priroda stvari koje nas okružuju. Čak i čuveno delo Isaka Njutna iz 1687. godine nosi naziv Matematički principi prirodne filozofije (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica). Pored pragmatističkog pristupa, ljudska priroda se oslanja i na duhovnu komponentu, te je i religija doživljavala svoj razvoj. Ovaj termin je prvi upotrebio hrišćanski filozof Laktancije, u 4. veku. Smatra se da su najraniji oblici religije nastali u primitivnim zajednicama, kada su ljudi uvideli da se određeni fenomeni odvijaju mimo njihove volje (poput atmosferskih padavina). Danas religija obuhvata čitav korpus sistema verovanja i predstavlja odnos Čoveka sa uzvišenim bićem – Bogom.
MISTICIZAM
Prisutan u različitim predanjima i verovanjima, misticizam predstavlja zajednički imenilac traganja za ultimativnom vrednošću – Istinom. Ovo shvatanje postavlja Boga na pijadestal i u Njemu otelovljuje pojam Stvarnosti i Istine. Drugim rečima, misticizmom se smatra svako učenje koje pretpostavlja postojanje Boga, a put do ovih spoznaja vodi kroz lični doživljaj i neposredno iskustvo. Kao takav, misticizam se često smatra posebnom vrstom znanja, koja svoje osnove nalazi u antiracionalnom. Panteistička dimenzija misticizma govori u prilog njegovom značaju za razvoj religija.
Prisutan je u judaizmu, kroz kabalistička predanja; u islamu, manifestovan kroz sufizam. Poseban značaj je imao u hrišćanstvu, gde se razvijao kao isihazam u pravoslavnim hramovima i kao kvijetizam, u katoličkoj crkvi. Nezanemarljiv je i u (modernim) filozofskim učenjima, a nekada je teško odrediti da li misticizam pripada teologiji ili filozofiji, zbog čega ga nekada nazivaju i teozofijom. Tokom istorije, misticizam je imao brojne hrišćanske predstavnike, a među najistaknutijima su Aurelije Avgustin, Hildegarda Bingenska i Toma Akvinski.
AURELIJE AVGUSTIN (354 – 430)
Rođen na području današnjeg Alžira, Sveti Avgustin se smatra jednom od najznačajnijih ličnosti u istoriji hrišćanstva. Sin hrišćanke – Svete Monike – i paganina, Aurelije je svoj put učenja započeo priklanjajući se manihejstvu. U svojoj 33. godini prelazi u hrišćanstvo, najviše pod majčinim uticajem. Pet godina nakon toga odlazi nazad u Afriku, gde je najpre postao sveštenik, a zatim i pomoćnik episkopa. U svojoj 42. godini je postao episkop grada Hipona, po čemu ga i danas prepoznaju. Za sveca je najpre proglašen u katolicizmu, što je kasnije prihvaćeno i u pravoslavlju, uz određene sporove.
U svojim nastojanjima da očuva jedinstvo crkve, Sveti Avgustin je u prvi plan isticao ljubav prema Bogu. Smatrao je da čovek ne može voleti sebe i druge, ukoliko ne voli samog Boga. Njegovi stavovi su bili pod uticajem Svetog Pisma i hrišćanskih predanja, ali i Platonovih učenja. Najvažnije delo Svetog Avgustina je O državi Božjoj (De civitate Dei; 426). Tvrdeći da je život konstantna borba dobra i zla, u ovoj knjizi opisuje dve države – zemaljsku i nebesku. Zemaljskoj pripisuje epitete zla, dok je nebesku državu istakao kao dobru, odnosno Božju.
Njegov misticizam se ogleda u viđenju da je život predodređen Božjom voljom. Bio je jedan od prvih zagovornika Božje milosti kao fundamentalne sudbinske predestinacije, dajući joj tako prednost u odnosu na slobodnu volju. Oponirao mu je monah i pisac Pelagije, koji se smatra osnivačem pelagijanstva. Ovo učenje u prvi plan stavlja slobodnu volju i – pored osuda za jeres – pelagijanstvo kasnije ipak uspeva da nadvlada u katolicizmu.
HILDEGARDA BINGENSKA (1098 – 1179)
Rođena kao deseto dete plemićke porodice, Hildegarda je bila sklona bolestima od najranijeg detinjstva. Kada je napunila osam godina, završila je u manastiru. Tamo su je poslali roditelji, plaćajući tako porez koji su propisivali srednjevekovni običaji. Do njenog punoletstva o njoj se starala časna sestra Juta, koja je bila starešina zajednice. Juta je uživala veliko poštovanje i imala veliki broj sledbenika. Nakon Jutine smrti, Hildegarda biva izabrana za njenu naslednicu.
Njeno detinjstvo je bilo obeleženo i vizijama koje je doživljavala, iako nije nailazila na razumevanje od strane svoje okoline. Negde sredinom XII veka, za vreme njenog boravka u manastiru, papa Evgenije III je naložio da se ispita istinitost njenih tvrdnji o vizijama. Nakon izveštaja komisije, Hildegarda je proglašena mistikom, te lišena osuda o psihičkim problemima. Njene vizije su sačuvane i objavljene u tri knjige: najpre u Znati svoj put (Scivias; 1151), zatim u Knjizi životnih zasluga (Liber vitae meritorum; 1163) i O delovanju Boga (De operatione Dei; 1173).
Pored toga, Hildegarda Bingenska je bila jedna od najistaknutijih žena srednjeg veka. Pored brojnih talenata za pisanje knjiga i pesama, bila je i prva žena kompozitor u zapadnom svetu, propovednica i reformatorka, a bavila se i travarstvom. Uvažavana od strane savremenika, ostvarila brojne kontakte sa istaknutim ličnostima svog doba. Smatra se jednom od najvažnijih žena u istoriji hrišćanstva. Proglašena je za sveca 1326. godine.
TOMA AKVINSKI (1225 – 1274)
Rođen je u zamku Rokaseka (Roccasecca), u grofovskoj porodici. Njegov otac Lendolf i majka Teodora, poreklom iz bogate napuljske porodice, šalju ga u samostan kada je Toma napunio pet godina. Studirao je u Napulju, a tokom studija je pristupio dominikanskom redu. Zbog toga je bio zatočen od strane braće, a nakon što se oslobodio 1245. godine, odlazi u Pariz. Put ga je dalje vodio do Kelna, odakle se ponovo vratio u Pariz, gde je predavao na teološkom univerzitetu i napisao svoja prva dela.
Stvarao je pod uticajem Aristotelovih učenja. Nazivao ga je Filozofom i nastojao je da hrišćanstvu prilagodi njegova tumačenja stvarnosti. Na osnovu toga je razvio dva koncepta ljubavi – fizički i ekstatički. Prvi koncept podrazumeva da ljudska bića pronalaze svoju dobrobit u ljubavi prema Bogu, tražeći ujedno i jedinstvo sa Svevišnjim. Ekstetičku ljubav karakterišu samovolja i iracionalnost.
Toma Akvinski važi za jednog od najznačajnijih katoličkih filozofa i teologa. Njegovom zaslugom, u hrišćanstvo su inkorporirana Aristotelova učenja. Zbog toga se njegovi napori smatraju izuzetno važnim za razvoj katolicizma, a za sveca je proglašen 1323. godine. Među njegovim najpoznatijim delima se izdvajaju O istini (De veritate; 1256–59), Protiv zabluda nevernika (Summa contra gentiles; 1259–67), O besmrtnosti duše (De immortalitate animae; 1265–67), O duši (De anima; 1269), a njegovo najpoznatije i najpriznatije delo je Sažetak teologije (Summa Theologica; 1267–73).
DOKTORI CRKVE
Zbog svojih stavova i učenja bili su smatrani hrišćanskim misticima za života. Nakon njihove smrti su bili proglašeni svecima, a zanimljivo – vremenom su ovenčani i titulom Doktore Crkve (Doctor of the Church). To je priznanje koje (posthumno) dodeljuje Katolička crkva za istaknuti doprinos razvoju hrišćanske religije. Svetom Avgustinu je ovo zvanje dodeljeno među prvima 1298. godine. Toma Akvinski je ovu počast dobio 1567. godine, dok je Hildegarda Bingenska kanonizovana tek 2012. godine.
TEKST: DANIJEL SAVIĆ
Danijel Savić je apsolvent Fakulteta savremenih umetnosti. Voli umetnost, jer asocira na slobodu. Zanimaju ga priče i fotografija i nada se da će ih objaviti jednog dana. I priče i fotografije. U idealnom svetu piše, režira i igra u filmovima.
