Oduvek je postojala potreba za predmetom koji laganim pokretom ruke stvara rashlađenje. Pretpostavlja se da su prve lepeze nastale pre 3.000 godina. Bile su jednostavne, izrađene od palmine grane, a vremenom se pretvorile u prava umetnička dela.
NASTANAK
Ptičje krilo je bilo inspiracija za nastanak lepeze. Tako je u Indiji naziv za lepezu panka, što potiče od reči pankh u značenju pero ili ptičje krilo. Isto značenje ima i shan, a to je kineski naziv za lepezu. Na brojnim crtežima u egipatskim hramovima nalaze se likovi koji drže lepeze. Od jednostavnih palminih grana do velikih i veličanstvenih lepeza koje su se koristile za osveženje u uslovima vrućine, a i u ceremonijalne svrhe kada su u kraljevskoj povorci nošene kao obeležje kraljevskog dostojanstva.
TUTANKAMONOVA LEPEZA
Huarta Kartera je u Tutankamonovoj grobnici pronašao osam manjih i sedam velikih lepeza. Sve pronađene lepeze polukružnog su oblika, a među njima je mala, ručna lepeza dužine 18 centimetara, koja je bila ostavljena u beloj drvenoj kutiji i pretpostavlja se da je pripadala Tutankamonu.
ZLATNA LEPEZA
Prva od velikih lepeza na dugačkoj dršci je zlatna lepeza. Dužina drške iznosi 1,015 m, a držala se sa dve ruke. Površina lepeze prekrivena je zlatom. Na prednjoj strani lepeze prikazan je gravurom faraon u lovu na nojeve, a na zadnjoj povratak faraona iz lova, kako pod rukom nosi nojevo perje. Ova lepeza bila je ukrašena sa 42 nojeva pera koja nisu ostala sačuvana. Slične lepeze izrađivale su se i od papirusa, lotosovog cveta i palme.
KINESKA UMETNOST
Kinezi imaju najstarije istorijske zapise o kontinuiranoj izradi lepeza. Za svaku od brojnih vrsta imaju i poseban naziv. Tako je u počecima izrade bila popularna yushan. To je lepeza izrađena od ptičjeg perja, najčešće guske, fazana, pauna, petla ili sokola. Velike lepeze na dugačkim štapovima koristile su se u carskim procesima i to po dve jednake u paru, a izrađivale su se od perja i luksuznih materijala. Majstori izrade lepeza vrlo brzo su zauzeli važno mesto u kineskoj umetnosti jer prefinjenim linijama, jednostavnošću tema i lepom kompozicijom lepeze postaju predmeti koji u sebi spajaju umetnost i praktičnu primenu.
IZGLED
Sam oblik se menjao kroz vekove, od okruglog i ovalnog do kvadratnog i cvetnog oblika. Površina se izrađivala od brokata, svile i izvezenih tkanina. Drška je najčešće bila od bele kosti, zlata, srebra i cenjenih vrsta drveta. Oslikane lepeze izrađivale su se od bele svile ili kvalitetnog ukrasnog papira. Iako mala, takva površina služila je kao slikarsko platno.
OSLIKAVANJE I ISPISIVANJE
Običaj oslikavanja i ispisivanja lepeza zabeležen je vrlo rano. Još 33. godine pre nove ere Čeng, car dinastije Han, na lepezama je ispisivao svoje stihove. Za vreme dinastije Song u carskoj su palate bile popularne ovalne oslikane lepeze. Često su se, tek izrađene, vadile iz okvira i stavljale u posebne albume, zbog čega su ostale i do danas sačuvane. Majstori u izradi lepeza počeli su svoje radove da potpisuju tek u 16. veku.
TROŠENJE
Kada bi se lepeza istrošila, menjao se samo papir ili tkanina. Konstrukcija je, ukoliko je bila neoštećena, ostajala ista, jer su lepeze s patinom od korišćenja bile vrlo cenjene. Papir se posebno pripremao, tako što se presvlačio zlatnim listićima kako bi bio otporan na vodu.
SUSRET TRI UMETNOSTI
Tokom duge kineske istorije, lepeza je sa svojom nevelikom površinom bila mesto na kojem su se susretale tri vrhunske kineske umetnosti: slikarstvo, kaligrafija i poezija, stvarajući tako jedinstvena umetnička dela.
SKLOPIVA LEPEZA
U 16. veku, lepeze stižu do Japana, gde nastaje prva sklopiva lepeza ili hiogi. Ova vrsta je u sledećim vekovima ostala i najpopularniji oblik lepeze. Razlikovala su se tri osnovna tipa sklopive lepeze: lepeza ukrašena perjem, klasična sklopiva lepeza presvučena tkaninom i takozvana hokkan lepeza izrađena od čvrstih delova međusobno spojenih trakom ili snopom niti. Takva lepeza nastala je kada je jedan dvoranin spojio tanke drvene pločice koje su službenici dvora koristili za zapisivanje. Nastanak klasične sklopive lepeza je inspiriran krilom šišmiša. Od desetog veka poklanjala se kao izraz poštovanja japanskog dvora kineskom.
HIGOI LEPEZA
Higoi je naziv za lepezu koja se koristila na dvoru u ceremonijalne svrhe, a nikada za hlađenje. Ona je obavezni deo ceremonijalne opreme koju i danas koriste šintoistički sveštenici kao i carski dvor prilikom krunisanja i venčanja. Izrađivala se od 34 ili 38 drvenih letvica međusobno spojenih metalnom zakovicom u obliku leptira sa prednje i ptice sa zadnje strane lepeze. Lepeza carice je umesto zakovica imala spoj od papirnate trake, a na oba tipa carskih lepeza letvice su na donjem kraju bile spojene svilenom uzicom. Lice lepeze oslikavalo se jakim bojama i iscrtavalo motivima borova, hrizanteme, cvetom šljive ili trešnje, ponekad pticama na beloj podlozi okruženim zlatnim i srebrnim.
RIKIUOGI LEPEZA
Oko 1550. godine slavni majstor čajne ceremonije Sen no Rikyu uvodi u ceremoniju rikiuogi. Ova lepeza koristi se isključivo za dodavanje kolačića prilikom čajne ceremonije. Chukei lepeza je izrađena od jednostavnih bambusovih štapića i papirnatog lista. Njen izgled se menjao kroz vekove. Takođe, postojala je i razlika između lepeze koju su koristili glumci iz hora i lepeze solista, koja je bila veća i obojena u crveno. Bila je sastavni deo nastupa i u kombinaciji plesa, pokreta, glume i pesme. Glumac bi je koristio kako bi naglašenim pokretima oblikovao gestove i osećaje prema publici.
SINONIM ZA EGZOTIČNI JAPAN
Zanimljivo je da je u Japanu lepeza bila obavezan novogodišnji poklon kao i poklon dečacima kada su punili 16 godina. Otvaranjem Japana prema svetu u 19. veku otvaraju se brojne manufakture za proizvodnju lepeza koje su u svom izvornom obliku postale omiljene na Zapadu i jedan od glavnih sinonima za egzotični Japan. Postaju kićenije, koriste se brojni rezbareni elementi, a popularne postaju nesklopive lepeze na kojima se motivi nisu iscrtavali već otiskivali. Kjoto je do danas ostao glavni grad u proizvodnji tradicionalnih japanskih lepeza.
TEKST: ANDRIJANA MILENKOVIĆ
Andrijana Milenković je student Žurnalistike na Filozofskom fakultetu u Nišu. Voli da posećuje pozorište, bioskop, Filmske susrete, utakmice i ostale kulturne i sportske događaje u njenom gradu. Te je upućena u sve aktuelnosti na polju kulture i sporta.
