Veli se, na na nekom mjestu, da čovjek ne živi samo svojim životom, već ujedno i životom svoje epohe. Tako i jedno stvaralaštvo, izniklo iz specifičnih duhovnih darova, napora i nastranosti pojedinca, ne može a da se čitavom svojom težinom ne oslanja na duh vremena, vječito promjenjiv i uvijek iznova ispitivan. Jedino je tako, iz uzavrele i oboljele amosfere u carskoj Rusiji devetnaestog stoljeća, moglo da se rodi grozničavo nadahnuće Fjodora
Mihajloviča Dostojevskog.
DIHOTOMIJA LIČNOSTI
Toliko malo nalik Tolstojevskoj epsko-naturalnoj punoći, djelo Dostojevskoga – usmjeravamo pažnju na tri njegova najznačajnija romana: Zli dusi, Zločin i Kazna i Braća Karamazovi. Po nekim informacijama, sa nikada napisanim socijalističkim poslanjem Ljušenke Karamazova, trebalo je da ova dela sačinjavaju tetralogiju pod nazivom Ateizam – odlikuje istančan osjećaj dinamike i koloritne, arhetipske karakterizacije.
Ono što Dostojevski, ispitujući sopstvenu savjest, pozajmljuje najuspešnijim svojim likovima, jeste duboka etička podvojenost; ona koja se na fiziološkom polju očitava kao bolest, na društvenom se projavljuje u vidu revolucije, dok je, u sferama teološko-filosofskim, ona ništa manje do demonska posednutost.
Ovim trima trasama koračaju i ostvaruju se pitoreskni antiheroji Dostojevkoga; često u parovima podijeljenim po liniji kontemplativnog i aktivnog. Tako u akcijama potonjih nalazimo ostvarenja ideja prvih: Smerdjakov je aktivni kontrapunkt Ivanu Karamazovu, Petar Verhovenski na sličan način korespondira s Nikolajem Stavroginom, dok je Rodion Raskoljnikov poseban slučaj: on prvo djela, zatim konteplira – ovim su, u jednom liku, ispunjene obje idejne funkcije.
Svi ovi likovi otjelotvorenje su ideala kojem se pravoslavlje Fjodora Mihajloviča Dostojevskog oštro protivi, no oni izranjaju duboko iz njegove sumnje i borbe, a oblikovani su, uz obavezni dramaturški afinitet ka hiperboli – skoro autobiografski. Najveća snaga proze Dostojevskog je to što on svojim najljućim protivnicima – onih protiv kojih je uperio pero, poklanja svoje najubjedljivije riječi.
SAVEZ S ĐAVOLOM
Demonske sile kod Dostojevskoga naročito su snažne. Njihovi „nosioci” su inteligentni, sposobni i harizmatični (iako često tjelesno ili umno načeti) vinovnici društvenih revolucija ili inovativnih ideja, zagovornici „prevrednovanja svih vrijednosti” (Dostojevski u svojim najmračnijim imaginacijama idealno odgovara Ničeu).
Oni koji su ugovor s nečastivim potpisali jasno i beskompromisno (Verhovenski, Smerdjakov), kao i oni koji se poput samog Fjodora Mihajloviča s đavolom „rvu” (Stavrogin, Karamazov, Raskoljnikov), uprkos svom intelektu i harizmi (ili možda upravo zahvaljujući njima), redom svi svršavaju samoubistvom ili u ludilu.
Psiholog Dostojevski interiorizuje Geteovog Mefista, čini ga halucinacijom Ivana Karamazova. Đavo Ivana Karamazova logičan je, inteligentan, duhovit i dosjetljiv , sve ono što bi Ivan bio, kada ne bi bio „opterećen” filosofskim i moralnim pitanjima postojanja Boga i njegovog opravdavanja od svjetskog zla, ukratio – svojom ljudskošću.
Tako Dostojevski, gotovo proročki, čitajući znake sopstvenog vremena, objavljuje rusku tragediju; ona će poput njegovih likova, bilo onih koji s razularenom veselošću otvoreno biraju stranu, ili onih koji se muče pod samim teretom izbora, zaboravljajući čovječanstvo u traganju za „nadčovjekom”, izgubiti u grozničavoj vatri revolucije.
TEKST: PETAR ROCA
Petar Roca, poreklom iz Herceg Novog, diplomirani je orijentolog, laički gastronom i student Religiologije na post-diplomskim studijama Univerziteta u Beogradu. Otac nepriznatih disciplina semiotehnike i zuglačenja, monoteista i po opredeljenju književnog senzibiliteta: čarobnjakov šegrt
